Wachlarz zadań Państwowej Straży Pożarnej jest bardzo szeroki jednak do podstawowych zadań  obok oczywistych czynności jak organizowanie i prowadzenie akcji ratowniczych w czasie pożarów i klęsk żywiołowych należy między innymi nadzór nad przestrzeganiem przepisów przeciwpożarowych i co jest z tym związane – przeprowadzaniem kontroli.

Organy Państwowej Straży Pożarnej wyposażone są w szczególne uprawnienia kontrolne, które mają służyć prewencji w zakresie ochrony przeciwpożarowej włącznie z prawem nałożenia grzywny w drodze mandatu karnego  w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości. 

Sposób planowania i  przeprowadzania czynności kontrolno-rozpoznawczych,  zasady sporządzania protokołów pokontrolnych, oraz warunki, jakie powinni spełniać strażacy i inne osoby, które mogą być upoważnione do przeprowadzania czynności są określone w Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dn. 24 października 2005r. w sprawie czynności kontrolno-rozpoznawczych przeprowadzanych przez Państwową Straż Pożarną (Dz.U. Nr 225, poz. 1934) oraz w Ustawie z dn. 24 sierpnia 1991r. o Państwowej Straży Pożarnej. 

Kontrole są przeprowadzane na podstawie rocznego planu czynności kontrolno-rozpoznawczych, zgłoszenia zakładu o zwiększonym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej; zlecenia starosty, polecenia sądu, prokuratora lub NIK; zgłoszenia obiektu, dla którego przepisy wymagają wydania przez PSP opinii lub zajęcia przez nie stanowiska w zakresie ochrony ppoż.; zawiadomienia wójta, burmistrza lub prezydenta miasta o stwierdzeniu zagrożenia życia lub zdrowia, niebezpieczeństwa powstania szkody majątkowej lub bezpośredniego zagrożenia środowiska; wystąpienia istotnych nowych okoliczności z zakresu stanu bezpieczeństwa na terenie działania komendy powiatowej (miejskiej) PSP.

Zgodnie z przepisami kontrolowany przedsiębiorca powinien otrzymać upoważnienie do przeprowadzenia czynności kontrolno-rozpoznawczych przynajmniej na 7 dni przed a w przypadkach zgłoszenia obiektu, gdzie niezbędna jest opinia PSP lub stanowisko w zakresie ochrony ppoż.-przynajmniej na 3 dni przed ich planowanym rozpoczęciem. Jest możliwe sprawdzenie obiektu bez zapowiedzi w sytuacji gdy zagrożone jest życie lub zdrowie ludzi lub jeśli obiekt jest bezpośrednio zagrożony powstaniem pożaru – w takim przypadku upoważnienie jest doręczane kontrolowanemu w chwili przystąpienia do czynności. Prawo do przeprowadzenia kontroli mają strażacy i inne osoby upoważnione przez właściwego Komendanta PSP. W chwili przystąpienia do kontroli mają obowiązek okazać kontrolowanemu: strażak: legitymację służbową, inna osoba: dokument tożsamości. Kontrole odbywają się w czasie działalności kontrolowanego, jednak gdy straż uzyska informację o zagrożeniu życia lub zaistnienia ryzyka powstania pożaru, kontrola jest możliwa poza godzinami pracy oraz w dni wolne od pracy. 

Podczas kontroli sprawdzany jest m.in. stan dróg ewakuacyjnych, ich prawidłowe oznakowanie, instalacje sygnalizacyjno-alarmowe, oświetlenie awaryjne, obudowa i zabezpieczenie przed dymem klatek schodowych – tzw. pionowych dróg ewakuacyjnych. Sprawdzany jest także podręczny sprzęt gaśniczy, hydranty i zaopatrzenie w wodę, stałe urządzenia gaśnicze (np. tryskacze). Może się okazać, iż trzeba wykonać próby potwierdzające prawidłowość działania urządzeń. Ponadto w czasie kontroli sprawdzona zostanie znajomość procedur postępowania ewakuacyjnego; czy w zakładzie są przestrzegane przepisy ppoż.; czy zastosowane w obiekcie budowlanym rozwiązania techniczne są zgodne z wymaganiami ochrony ppoż.  Strażak lub inna osoba skontroluje czy obiekt został wykonany zgodnie z projektem budowlanym, czy spełnia wymogi bezpieczeństwa w zakładzie stwarzającym zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, sprawdzi czy są możliwości i warunki do przeprowadzenia działań ratowniczych przez jednostki ochrony ppoż., sprawdzi także poprawność instrukcji bezpieczeństwa pożarowego. Rozporządzenie MSWiA z dn. 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów, w  §6.1 precyzyjnie określa zakres instrukcji. Powinny się w niej znajdować takie elementy jak: 

• Warunki ochrony przeciwpożarowej, które wynikają z przeznaczenia, sposobu użytkowania, prowadzenia procesu technologicznego, magazynowania oraz warunków technicznych obiektu, w tym zagrożenia wybuchem;
• Określenie wyposażenia w wymagane urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice, sposoby poddawania ich przeglądom technicznym oraz czynnościom konserwacyjnym;
• Jeżeli są przewidywane prace niebezpieczne pod względem pożarowym – sposoby zabezpieczenia tych prac;
• Warunki i organizację ewakuacji ludzi;
• Sposoby zapoznawania użytkowników i pracowników obiektu z przepisami ppoż., i treścią przedmiotowej instrukcji; ich zadania i obowiązki w tym zakresie;
• Plany obiektów, usytuowanie ich i terenu przyległego z uwzględnieniem danych graficznych w tym: powierzchni, wysokości i liczby kondygnacji budynku, odległości od sąsiadujących obiektów, parametrów pożarowych występujących substancji palnych, występującej gęstości obciążenia ogniowego w strefie lub strefach pożarowych, kategorii zagrożenia ludzi , przewidywanej liczby osób na danej kondygnacji i w poszczególnych pomieszczeniach, lokalizacji pomieszczeń i przestrzeni zewnętrznych, które zostały zakwalifikowane jako strefy zagrożenia wybuchem, podziału obiektu na strefy pożarowe, warunków ewakuacji (ze wskazaniem kierunków oraz wyjść ewakuacyjnych), miejsc w których usytuowane są urządzenia przeciwpożarowe, gaśnice, kurki głównej instalacji gazowej, materiały niebezpieczne pożarowo, a także miejsca usytuowania elementów sterujących urządzeniami ppoż., wskazania dojść do dźwigów dla ekip ratowniczych, hydrantów zewnętrznych i innych źródeł wody, dróg pożarowych, dojazdowych z zaznaczeniem wjazdów na teren ogrodzony,
• Wskazanie osób lub podmiotów, które opracowały instrukcję.

W obowiązku kontrolowanego jest umożliwienie prowadzenia czynności kontrolo-rozpoznawczych.  Kontrolujący obiekt ma prawo wstępu do niemal wszystkich obiektów i pomieszczeń. Wyjątkiem są części mieszkalne oraz obiekty zarządzane przez niektóre instytucje wymienione w Ustawie o Państwowej Straży Pożarnej – tj. Policja, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu, Służba Ochrony Państwa, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Straż Marszałkowska lub Straż Graniczna. Kontrolowany powinien udzielić niezbędnych informacji i wyjaśnień w zakresie tych czynności, zapewnić odpowiednie warunki do pracy kontrolerom, umożliwić dostęp do obiektów, zapewnić wgląd w dokumentację, umożliwić sporządzenie kopii niezbędnych dokumentów oraz pozwolić na prowadzenie dokumentacji fotograficznej. Podczas kontroli prowadzonej przez PSP są wymagane dokumenty: 

1. W zakresie przestrzegania przepisów przeciwpożarowych:
   1. Książka obiektu budowlanego (z załączoną dokumentacją z budowy, powykonawczą, pozwolenie na użytkowanie obiektu, protokoły okresowych kontroli stanu technicznego – w tym instalacji),
   2. Protokoły sprawdzeń i badań urządzeń ppoż. i gaśnic,
   3. Protokoły z czyszczenia przewodów kominowych, wentylacyjnych, spalinowych, dymowych,
   4. Instrukcja bezpieczeństwa pożarowego,
   5. Zaświadczenie o zapoznaniu pracowników z przepisami ppoż.,
   6. Powiadomienie właściwego miejscowo komendanta powiatowego PSP o terminie praktycznego sprawdzenia warunków i organizacji ewakuacji w obiekcie,
   7. Ocena zagrożenia wybuchem (dla obiektów i terenów przylegających),
   8. Deklarację zgodności, certyfikaty, atesty, które potwierdzają, iż występujące w obiekcie okładziny sufitu, okładziny ścienne i podłogowe są dopuszczone do stosowania w pomieszczeniach, lub na drodze ewakuacyjnej.
2. Na podstawie zgłoszenia obiektu, dla którego przepisy wymagają wydania przez PSP opinii lub zajęcia stanowiska w zakresie ochrony ppoż.:
   1. Ocena zgodności wykonania obiektu z projektem budowlanym – pozwolenie na budowę z załączonym projektem, oryginał dziennika budowy, oświadczenie kierownika budowy o zgodności wykonania obiektu z projektem budowlanym, warunkami pozwolenia na budowę, przepisami; protokoły badań i sprawdzeń instalacji, przewodów kominowych, urządzeń ppoż. ; deklaracje zgodności, certyfikaty, atesty świadczące o dopuszczeniu stosowanych materiałów budowlanych w zakresie ochrony ppoż.. W przypadku zmian nieodstępujących w istotny sposób od zatwierdzanego projektu lub warunków pozwolenia na budowę dołączyć kopię rysunków z naniesionymi zmianami a w razie potrzeby uzupełniający opis. W takim przypadku oświadczenie kierownika budowy o zgodności wykonania budynku z projektem budowlanym, warunkami pozwolenia na budowę i przepisami powinno być potwierdzone przez projektanta i inspektora nadzoru inwestorskiego (jeżeli został ustanowiony). W przypadku gdy te zmiany mają wpływ na bezpieczeństwo pożarowe powinny zostać zatwierdzone przez rzeczoznawcę ds. zabezpieczeń ppoż.
   2. Inne opinie, np. w sprawie spełnienia wymagań ppoż. dla szkoły, przedszkola itp., obiektów hotelarskich, w zakresie obrotu i konfekcjonowania ochrony roślin wymagają takich samych dokumentów jak z zakresu przestrzegania przepisów ppoż. wymienionych w pkt. I.
   3. Opinie o niezbędnej wielkości sił i środków potrzebnych do zabezpieczania imprezy masowej, zastrzeżeniach do stanu technicznego obiektu (terenu) i przewidywanych zagrożeniach :
      1. graficzny plan obiektu(terenu), na którym ma być przeprowadzona impreza z zaznaczeniem dróg dojścia i rozchodzenia się osób uczestniczących w imprezie masowej, oznaczeniem dróg ewakuacyjnych i dojazdowych dla służb ratowniczych i Policji, oznaczenie punktów pomocy medycznej, punktów czerpania wody do picia i celów przeciwpożarowych, punktów informacyjnych, lokalizacji hydrantów, zaworów, przyłączy wody, gazu, energii elektrycznej; informację o rozmieszczeniu służb porządkowych, informacyjnych oraz osób uczestniczących w imprezie masowej i ewentualnym rozdzieleniu ich według sektorów; rozmieszczeniu sanitariatów i punktów gastronomicznych.
      2. Instrukcję postępowania w przypadku powstania pożaru lub innego zagrożenia
      3. W przypadku imprez cyklicznych: terminarz rozgrywek meczy piłki nożnej lub innych imprez masowych,
      4. Informację o liczbie miejsc, przewidywanych zagrożeniach, liczbie, organizacji, oznakowaniu wyposażeniu oraz sposobie rozmieszczenia służby porządkowej i służby informacyjnej.
      5. Osobie wyznaczonej na kierownika ds. bezpieczeństwa, w tym jego dane,
      6. W przypadku meczu lub imprezy masowej podwyższonego ryzyka- informację o sposobie zapewnienia identyfikacji osób biorących udział w imprezie
      7. Informację o zainstalowanych urządzeniach rejestrujących dźwięk i obraz
      8. Informację o powiadomieniu komendanta oddziału Straży Granicznej (jeżeli impreza masowa odbywa się w strefie nadgranicznej) oraz komendanta terenowej jednostki Żandarmerii Wojskowej ( jeśli impreza odbywa się w strefie nadgranicznej lub na terenach będących w zarządzie jednostek organizacyjnych, które są podległe, podporządkowane lub nadzorowane przez Ministra Obrony Narodowej.
      9. Program i regulamin imprezy masowej
      10. Regulamin obiektu z informacją o sposobie udostępniania go uczestnikom imprezy masowej,
      11. Instrukcję określającą zadania służby porządkowej i informacyjnej,
      12. Warunki łączności pomiędzy podmiotami, które biorą udział w zabezpieczaniu imprezy masowej.

Czynności kontrolno-rozpoznawcze kończą się sporządzeniem protokołu. Ma być on zwięzły i przejrzysty, podpisany przez kontrolującego i kontrolowanego. Kontrolowany ma prawo wniesienia zastrzeżeń do protokołu przed jego podpisaniem o czym kontrolujący musi go pouczyć.

Oryginał protokołu jest bez zbędnej zwłoki przekazywany właściwemu miejscowo komendantowi powiatowemu (miejskiemu) PSP, kopia zostaje doręczona kontrolowanemu lub osobie, która została przez niego upoważniona.